సంసార సాగరం దుఃఖమయమా?

సంస్కృతంలో ’యద్భావం తద్భవతి’ అనే ఉక్తి ఉంది. ’దేన్ని నమ్ముతే అది అవుతావు.’ ఉదాహరణకు నువ్వు అల్పుడవని నమ్ముతే అప్పుడు నువ్వు అల్పుడవే అవుతావు.

ఈ వ్యాసంలో నేను చెప్పేదేమిటంటే మన ఆలోచనలూ, నమ్మకాలూ మనమే. అయినప్పటికీ, కనీసం క్షణికంగానైనా ఆ ఆలోచనలూ, నమ్మకాలూ మనం ఎరిగినప్పుడు మనం వాటికి బాహ్యంగా ఉండగలం. అలా అలోచనల్ని ఎరిగినప్పుడు ఆ సమయంలో మనం మరో ఆలోచన అవుతామనుకోండి. అయితే మన ఆలోచనా సముద్రానికి బాహ్యంగా పూర్తిగా ఒక్క క్షణమైనా ఉండడం సాధ్యమే.

నమ్మకాలు తక్కిన మనో స్థితులలాగానే ఆలోచనాభూయిష్ఠమైనవి. మనోస్థితులన్నీకూడా అదేవిధంగా అనివార్యంగా అలోచనారూపంలో ఉండి, అలోచనల ద్వారానే జీవం పోసుకుంటాయి. ఉదాహరణకు, మన ఆశలూ, భయం లాంటి ఆవేశాలూ, సౌందర్యోపాసనా లాంటివి.

నన్ను నేను పరిశీలించుకుంటే నిరంతరంగా నా మనసులో ప్రవహించే ఆలోచనా పరంపరా, మనో స్థితులూ, మనో చిత్రాలూ (images) తప్ప మరి నేనేమీ కాదనిపిస్తుంది. మనం ఈ ఆలోచనలు ఆలోచించే ఒక వ్యక్తిఅనీ, ఆ మనోస్థితులను అనుభవించే వ్యక్తిఅనీ భావించడం కద్దు. మనల్ని మనం ముఖాముఖీ ఎదుర్కున్నప్పుడు మనకు మిగిలేవి ఆ ఆలోచనలు మాత్రమే; ఆలోచించేవాడెవడూ కనబడడు.

ఏ క్షణంలోనైనా మనం మనల్ని చూచుకున్నప్పుడు, మనంకూడా మరో ఆలోచనగానో, దృక్పథంగానో ఉంటాము. ఈ ఆలోచననీ దృక్పథాన్నీ కూడా మరో క్షణంలో మనల్ని మనం ఎరిగినప్పుడు చూడగలం. మనం ఒక దృక్పథంనించి ఏ విషయాన్నైనా గుర్తించినప్పుడు ఆ గుర్తింపు ఆ విషయానికి ఒక నిరవధినీ (continuity), ఒక మనోస్థితిగా దానికి స్థిరత్వాన్నీ ఏర్పరుస్తుంది. అంతేకాదు, ఆ విషయాన్ని తరచుగా మన స్వరూపాన్ని (identity) కల్పించే మనోస్థితిగా మనకి మనం ఆపాదించుకుంటాం. ఈవిధంగా మనం పునః పునః చేసే స్వసంవేదన (self-consciousness) ఈ మనో స్థితిని స్థిర పరుస్తుంది. అవే బాధాకరమైన అవేశపు మనోస్థితులే కన అయితే మనం ఆ గోతిలో మరింతలోతుగా దిగిపోతాం. మనం ఆ స్థితుల్లో ఉన్నంతసేపూ అవి మన అస్తిత్త్వానికి అత్యవశ్యమైనవిగానూ, వాటికి ఎన్నడూ అంతం ఉండనట్టు గానూ అవుపిస్తాయి. అవి లేకుండా మనల్ని మనం ఊహించుకోలేం. అలాగే పునః పునః గుర్తించడం ద్వారానూ, సమ్మతి (confirmation) ద్వారానూ సుఖకరమైన మనో స్థితులకు ప్రాణంపోసి వాటిని మరింత బలవంతమైనవిగా చేస్తాం.

ఉదాహరణకి, ఒక వ్యాకుల స్థితినిగానీ, దుఃఖాన్ని గానీ తీసుకోండి. వ్యాకులస్థితీ, దుఃఖం ఇవి అలోచన లేకుండా ఎప్పుడూ ఉండవు. ఏ ఆవేశమైనా ఆలోచనలేకపోతే అది కేవల రూపంలేని శక్తిగా (energy) మాత్రమే ఉంటుంది; దాన్ని ఫలానా అవేశ స్థితి అని మనం గుర్తించలేం కూడాను. అది కేవలం ఒక ఉద్రేకం (excitement) కావొచ్చు. మన మనోస్థితిని ఎరిగి దాన్ని దుఃఖమని గుర్తించినప్పుడు, దానికి మనం ఒక నిరవధిత్త్వాన్ని, శాశ్వతత్త్వాన్నీ అపాదించి, మనం దుఃఖంలో నిశ్చయంగా ఉన్నామని రుజువు చేసుకుంటాం. ఆ స్థితిలేకుండా మనం ఉండలేం అన్నట్టు భావిస్తాం. ఈ విధంగా మనం తిరిగీ ఆ స్థితిని గుర్తించడం వల్ల ఆ స్థితికి నిరవధికత ఏర్పడి, దాన్ని మనం ఎప్పటికప్పుడు సజీవంగా నిలబెడతాం. అలా చెయ్యకపోతే, మరో జ్ఞాపకం మనసులోకివచ్చి ఆ దుఃఖాన్ని తిరగబెడితేతప్ప, ఆ దుఃఖం త్వరలోనే సమసిపోతుంది,.

ఉదాహరణకు, మానాన్న చనిపోయినప్పుడు మా నాయనమ్మ ఎంతో దుఃఖంలో ముణిగిపోయింది. ఆమె ఏడ్పునూ, గోడకి వేసి తల బాదుకోవడాన్నీ ఏదీ ఆపలేకపోయింది, చాకలివాడు వచ్చి పిలిచినప్పుడూ, బజారులో దుకాణానికి వెళ్ళి నన్ను శవజాగరణకు అవసరమైన వస్తువుల్ని తెమ్మన్నప్పుడూ తప్ప. అయితే ఆసమయాల్లో హఠాత్తుగా ఆమె దుఃఖం ఆగిపోయింది. అవసరమైనవన్నీ చెప్పి, చెయ్యాల్సినవన్నీ చేసింతరవాత, అవిడ రోదన మళ్ళా మొదలయింది. ఆమె ఏడుస్తూన్న సమయంలో ఆమే ఆమెదుఃఖం అనుకుని ఉండొచ్చు. కనీసం, ప్రస్తుతావసరాలని చూచుకోవాల్సిరావడం వల్ల ఆమె తన దుఃఖాన్ని క్షణికంగా మర్చిపోయింది. తన కొడుకు చావు జ్ఞాపకం, తను ఇంతకుముందే ఏడుస్తున్నాననే జ్ఞాపకం ఆమె దుఃఖానికి మళ్ళీ ప్రాణం పోశాయి. చాకలి వచ్చినప్పుడూ, నన్ను వస్తువులు కొనడానికి బజారు పంపించినప్పుడూ ఆమెకు ఎంతో అవశ్యం అనుకున్న ఆమె దుఃఖం ఏమయింది?

మృత్యుభయం, వ్యాధిభయం లాంటి విషయాలు తీసుకోండి. ఈ భయాల్ని కల్పించిన పరిస్థితుల్ని తిరిగి తిరిగి అలోచిస్తూండడం వల్ల వాటికి పునర్జీవనం కలుగుతుంది. ఆ విధంగా మనం వాటికి అవిరతత్త్వాన్నీ, శాశ్వతత్త్వాన్నీ కల్పిస్తాం. మనం భయాన్ని ఎరుగుతున్న ప్రతి సారీ్ అది ఒక బాధాకరమైన, అవాంఛితమైన విషయంగా కనిపిస్తుంది; అందుకని మనం దాన్ని ప్రతిఘటిస్తాం. దానివల్ల మనం ఆ భయంలోకి మరింత లోతుగా దిగజారుతాం. ప్రతిఘటించిన ప్రతిసారీ ఆ భయం మరింత పెద్దదీ, క్లిష్టమూ అయి మనల్ని పూర్తిగా తనలో ముంచేసి నిస్తబ్ధుల్ని చేస్తుంది. అయినా మనం దాన్ని వదలలేము, ఎందుకంటే దాన్ని వదిలేస్తే మనం మన అస్తిత్త్వాన్నే పోగొట్టుకున్నట్టుగా అవుపిస్తుంది. మన భయాన్ని పోగొట్టుకుంటే మనల్ని మనం కోల్పోయినట్టే అనిపిస్తుంది.

కోపం విషయంకూడా అంతే. కోపానికి కారణమైన పరిస్థితిని పునరామర్శించుకుంటూ, మన కోపాన్ని సమర్ధించుకుంటూ, రూఢిచేసుకుంటూ దాన్ని ఎంతగా ఉద్ధృతం చేసుకుంటామో గమనించండి. పరిస్థితుల వత్తిడి వల్ల, ఉదాహరణకు పై అధికారి అక్కడే ఉన్నాడని గమనించడం కారణంగా, మన కోపాన్ని వ్యక్తం చెయ్యలేకపొయ్యామనుకోండి. అప్పుడు ఆ కోపం ఏమయింది? ఎక్కడన్నా దాక్కుందా? ఎక్కడ? కోపానికి ఒక తీర్మానం జరగక పోయినప్పుడు అది మరొక రూపంలోనో, మరొకరిమీదనో వ్యక్తమవవొచ్చు. అలా జరుగుతే దానికి కారణం దాని వెనక ఉన్న భౌతిక కారణాలు (ఉదాహరణకు, అడ్రినల్ గ్రంథి స్రావం) ఇంకా తీర్మానం కాలేదన్నమాట.

కోపం మనకు సంభవించే విషయం అని మీరనవచ్చు. భౌతికమైన బాధకూడా మన ఎరికలో బాధ అనే ఓ మనోస్థితిగా సత్వరం పరిణమిస్తుంది; భౌతికమైన బాధగురించిన భయం పోయినప్పటికీ, మనం అలోచనతో దాన్ని తుడిచెయ్యలేము. వ్యాకులత, ఈర్ష్య, అసూయ, కోపం లాంటివన్నీ బాధాకరమైన స్థితులే; కనీసం, వాటిని నివారించుకునే ప్రయత్నంలో వాటిని బాధాకరమైన వాటినిగా పరిగణిస్తాం. భౌతిక బాధను మనం ఎరిగి నప్పుడు దాన్ని భయంగానూ, మనను మనం చూచి జాలిపడడంగానూ, వ్యాకులత గానూ మార్చుకుంటాం. వీటిని మనం మానసికంగా బాధాకరమైన స్థితులని అనుకుంటాం. అంతేకాక ఈ స్థితులద్వారా ఆ భౌతికమైన బాధ కూడ మరింత ఉద్ధృతమై అవిరతం అవుతుంది. గుర్తింపు, నిర్ణయించడం, పెంపొందించడంతో కూడుకున్న ఈ చక్రం బాధనూ వ్యాకులతనూ పునః పునః ఎరుగుతూండడంతో తిరిగి తిరిగి పునరావృత మవుతుంది.

నేను అవాంఛనీయమైన మనోస్థితులగురించే మాట్లాడుతున్నాననుకోకండి. సమయం సుఖంగా గడిచిపోతోంటే మన భుజాలమీద మనం తట్టుకుని శభాష్ అనుకుంటాం -- ఆ విధంగా మన సంతోష స్థితిని స్థిరపరచుకుని దానికి అవిరతతని కల్పించుకుంటాం. బాధాకరమైన స్థితులలాగానే ఈ స్థితులకు కూడా అంతరాయం కలగొచ్చు. ఉదాహరణకు, నేను ఒక సినిమా చూస్తూ ఆ ఆనందంలో నిమగ్నుడనై ఉన్నాననుకోండి. హఠాత్తుగా, మర్నాడు నేను పరీక్షకు చదువుకోవాలనే విషయం నాకు గుర్తుకువచ్చిందనుకోండి. అప్పుడు నా ఆనందం క్షణంలో అదృశ్యమై పోతుంది. అలాగే చాల సార్లు మనం వినే సంగీతం వినాలనీ ఆనందించాలనీ మనతో మనం చెప్పుకోవాలి. అప్పుడు మనలో మనం అలా ఎంత ఎక్కువగా అనుకుంటే అంత తక్కువగా సంగీతాన్ని విని ఆనందించగలుగుతాం. మరో పని ఏదైనా చెయ్యాలనీ, లేదా మరో చోట ఉండాలనీ ధ్యాస కలిగినప్పుడు, మన ఆనందాన్ని ఎరగడమే మన ఆనందంలోంచి మనల్ని బయటికి లాగుతుంది.

మనం మన మనోస్త్థితుల్ని స్వసంవేదన (self-consciousness) ద్వారానూ, గుర్తింపు ద్వారానూ, నిర్ణయాలద్వారానూ స్థిరపరుచుకోవడం కద్దయినా, వాటినించి మనం పూర్తిగా బయటకూడా పడగలం. మన నిరంతర భయ స్థితిలో ఒకానొక క్షణంలో మనం ఆ భయంతో విసుగుపుట్టి దాన్ని ప్రతిఘటించమనీ, దాంతో పోరాడమనీ, దాన్నించి పారిపో ప్రయత్నం చెయ్యమనీ నిశ్చయించుకున్నామనుకోండి. "ఏది ఏమయితే అవనీ; నేను చచ్చినా సరే; నాకు కాన్సర్ వస్తే రానీ; నేను సతతమూ బాధతోనే ఉండొచ్చు; లేదా చావనూ చావొచ్చు. ఎలా అయితే అలాగే కాని," అని అనుకున్నాననుకోండి. అప్పుడు మనం ఆ భయానికి లొంగిపోతాం; దానికి మనల్ని మనం అప్పగించుకుంటాం. అప్పుడు మనం మన భయంలో స్థిరపడే బదులు దాన్ని క్షణికంగానైనా అధిగమిస్తాం. అదేవిధంగా, మనం కోపంలో ఉన్నప్పుడు, అవతలి మనిషిని క్షమించి, మనల్ని మనం సమర్ధించుకునే యత్నాన్ని విరమించి, ఆ మనిషి ప్రవర్తనను మార్చడానికి ప్రయత్నించం అనుకోండి. అప్పుడు చూడండి ఆ కోపానికి ఏ మవుతుందో.

ఈ పై చర్చను అన్ని మనోస్థితులకూ అన్వయించొచ్చు.

నాకు తెలిసినంతలో మనం బయటపడలేని ఒక్క మనోస్థితికూడా లేదు. దాని వ్యవస్థనూ, నిర్మాణాన్ని (అంటే దాని వెనక ఉండే ప్రేరణలనూ, నమ్మకాలనీ (assumptions), అభిమానాల్నీ (attachments), ప్రతిఘటనల్నీ) గమనించి, దాన్లో ఉండకూడదనే నిర్ణయానికి రావాలి. మరోసారి ఆ స్థితిలోకి దిగజారినప్పుడల్లా మనం దాన్ని గుర్తుపట్టాలి. దీనన్నిటికి అవశ్యమైన షరతు ఏమిటంటే మన ఉద్రేకతా స్థితికి ఆ సందర్భానికి అవసరమైన ఏ విషయంగురించైనా విరక్తత, త్యాగం. అంటే మన ఆవేశ విషయాన్ని విడిచి ఉండగలగడం. (సాంప్రదాయికంగా వచ్చిన ఉక్తి నొకదాన్ని ఈ సందర్భంలో గుర్తుంచుకోండి: "సరాగమంటే ఇది లేకపోతే నాకు జరగదు అనుకోవడం.")

ఒక మనోస్థితిని మరో ఆలోచనతోనైనా మరో మనోస్థితితోనైనా అధిగమించగలం. మనోస్థితి అంటే అవిరతమైన ఆలోచనా పరంపరే. మనం మన మనోస్థితికి భిన్నం కాదు. మరో ఆలోచన మన మనసులోకి చొచ్చుకొని వచ్చి మన జీవాన్ని ఆవహించినట్టు, ఆ క్షణానికి మనం ఆ అలోచనగానీ మనోస్థితిగాని అయిపోయి పూర్వస్థితి నించి బయట పడతాం.

అలా మనం ఆ ఆలోచనగానీ, మనోస్థితిగానీ ఒక్క క్షణం మాత్రమే అయి, మరో క్షణంలో స్వసంవేదన ద్వారా (మనను గురించిన ఎరికద్వారా) బయట పడగలుగుతే, మన నిజమైన ఆత్మ, స్వరూపం ఏమిటి?

అప్పుడప్పుడు ఈ విధంగా మనం మన మనోస్థితులనుంచీ, ఆలోచనలనించీ బయట పడడమేకాదు; నేను కావాలనుకుంటే కొన్ని క్షణాల్లో నేను అన్నివిధాలైన అలోచనా పంకాల్నించి బయటపడి ఏ ఆలోచనా లేకుండా, రెండే కొలతల (two dimensions) స్థితిలో ఉండగలను. అలాంటి స్థితిలో నాకూ ప్రపంచానికీ అంతరం ఉండదు. దీనికి అవసరమైంది అన్ని చింతల (concerns) నించీ విముక్తులం కావడమే; అంటే బతుకు చావుల గురించిన చింతలనించి కూడా. ఈ విధమైన వైరాగ్యం సంపుర్తి అయినప్పుడు, మరి వేరే మనోస్థితుల్నీ, ఆలోచనల్నీ(వాటినించి విడిగి ఉంటాం కనక -- అదే వైరాగ్యమంటే) అధిగమించాల్సిన అవసరం ఉండదు. ఆక్షణానికి ప్రతిదీ అది దానిగానే ఉండొచ్చు; మనం దేన్నీ మార్చనవసరంలేదు! అప్పుడు మనమున్న స్థితిని మంచిదనిగానీ, చెడుదనిగానీ, వాంఛనీయమైనదని గానీ, అవాంఛనీయమైనదని గానీ, సుఖమని గానీ, కష్టమనిగానీ నిర్ణయించం. వాటితో మనకు నిమిత్తంలేదు. ఒక్కొక్కప్పుడు మనం మన అలోచనలగానూ, మరొకప్పుడు శూన్యంగానూ ఉంటాం.

అయితే ఇక్కడ ఒక సమస్య ఉంది: ఈ అధిగమన స్థితిలో కూడా ఏం జరుగుతోందో మనకు ఎరిక ఉంటుంది. అంటే ఏదో మనో వ్యాపారం జరుగుతూ ఉండాలి. ఏ ఆలోచనాలేకపోతే, ఆ స్థితి ఒకటి ఉన్నదని మనకు తెలియనుకూడా తెలియదు, తెలియడమనేది ఒక ఆలోచనద్వారానే జరుగుతుంది కనక. అంటే నా ఉద్దేశంలో, గాఢనిద్రలో ఉన్నప్పుడు నేనుండనన్నమాట.

అద్వైతాన్ని బోధించిన ఆది శంకరులు మనం నిద్రనించి లేచింతరవాత గాఢంగా నిద్రించామని గుర్తుతెచ్చుకోగలం కనక గాఢనిద్రలోకూడా ఆత్మ (సాక్షి) ఉంటుందన్నారు. దీనితో నేను ఏకీభవించను. నేను గాఢ నిద్రలో ఉన్నానని గుర్తుకు తెచ్చుకున్నాం అంటే, మనం నిద్రలో పడిపోయే క్షణమూ, లేచింతరవాత మొద్దుబారిన శరీరాన్ని మాత్రమే గుర్తుకు తెచ్చుకున్నామే గానీ, ఆ రెంటి క్షణాల మధ్యా, అంటే గాడనిద్రలోని మనో స్థితిని, గుర్తుకు తెచ్చుకోలేదు. అలా పూర్వాపర క్షణాలకి మనం లంకపెట్టి, వాటికి అవిరతతను ఏర్పరచి, వాటి మధ్య సమయానికి గాఢనిద్రని ఆపాదించుకుంటాను.

అయితే, మనం అలోచించకపోతే మనం లేనట్టేనా? పై చెప్పిన నా రెండుకొలతల స్థితే నా నిజ స్వరూపం అయి ఉండాలి (దీన్ని విషయాల్ని కేవలం ఎరగడం అందామా?); లేకపోతే నేను ఉన్నాననే నాకు తెలియని ఏదో స్థితిని నా నిజస్వరూపం అందామా? ఈ స్థితిని ఆత్మ అని గానీ, అస్తిత్త్వపు ఏకత్త్వం అనిగానీ అని, తెప్పమీద తేలిపోదామా?

నీతి గతి ఏమిటి?

(తక్కిన కొన్నివ్యాసాలలాగానే ఇది కూడా నా ఇంగ్లీషు వ్యాసం నించి స్వేచ్ఛానువాదం. చదవడానికి వీలుగా ఉంటుందని అవసరమైన చోట కొద్ది ఫుట్ నోట్స్ ను చేర్చాను.)

"నీతి అంటే ఏమిటి? నీతి అంటే ఎవరో అదేశించిన నీతి నియమాలని అనుసరించడం కాదు. ఆకర్షణలకు అతీతంగా ఉండడమూ కాదు. ద్వేషాన్నీ, కోపాన్నీ, దురాశనీ, కామాన్నీ, దౌర్జన్యాన్నీ అదుపులో ఉంచుకోవడమూ కాదు. ముందూ తరవాతా చేతల్ని ప్రశ్నించడం వల్లనే నీతి అనే సమస్య ఉద్భవిస్తుంది. ఈ పరిస్థితికి కారణం తప్పు ఒప్పుల్ని విచక్షించే శక్తీ, దాన్ని అనుసరించి మన కార్యాల్ని మలుచుకోవడానికి ప్రయత్నించడమూ.

జీవితం అంటే చేత. ప్రశ్నించకుండా చేసే కార్యమే నీతి. నీ చేతలని నువ్వు ప్రశ్నించడంవల్ల జీవిత్ ప్రకాశమే నాశనమవుతుంది. ఆలోచన రక్షణా కవచం లేకుండా జీవితాన్ని దానిదోవ దానినే వ్యక్తం చేసుకోనిచ్చేవాడికి రక్షించుకునేందుకు ఒక ఆత్మ అంటూ ఉండదు. అసత్యం పలికేందుకు గానీ, నటించడానికి గానీ, తన చుట్టూ ఉన్న సంఘం అవినీతికరమైందిగా భావించే ఏ కార్యన్నైనా చేసేందుకు అతనికి ఏం అవసరం ఉంటుంది?" -- Mystique of Enlightenment లో యూజీ.

మనకి ఇష్టం ఉన్న లేకపోయినా మన కార్యాల్నిమనం ప్రశ్నించుకుంటూనే ఉంటాం. ఉదాహరణకి, మన కార్య పర్యవసానాలని గురించి మనం ఆదుర్దా పడుతూనే ఉంటాం -- అవి మనం ఆశించినట్టుగా ఉంటాయా, మనకి గానీ పరులకి గానీ హాని కలిగిస్తాయా అనీ, మన కార్యాలకు కొన్ని పర్యవసానాలు సంభవిస్తే మనకి ఏమవుతుందీ అనీ. మనం పూర్వం నమ్మినట్టి తప్పొప్పుల, మంచిచెడుల ప్రమాణాలకి మన కార్యాలు వ్యతిరేకంగా జరిగినట్టయితే, మనం అపరాధం చేసినట్టు భావిస్తాము; మన కార్యాలకి మనం కావాలనుకున్న ఫలితాలు రాకపోతే మనసులో చింతపడతాం; వస్తే సంతోషిస్తాం.


ఏదైనా నైతిక సిద్ధాంతం (నైతికి నిర్ణయాలగురించిని సిద్ధాంతం) సబబైనదా కాదా, ఉదాహరణకి ఉపయోగితావాదం (Utilitarianism1) విధివాదం (Deontologism2) కంటే మేలైనదా, సుఖవాదాన్ని (Hedonism3) అంగీకరించాలా అహంవాదాన్ని (Egoism4) అంగీకరించాలా, అనే ప్రశ్నలతో నాకు ప్రమేయం లేదు. నైతికి నిర్ణయాల విషయంలో ఏదో ఒక ప్రమాణాన్ని మనం చేపట్టినప్పటికీ, మనం పెద్ద సమస్యనొకదాన్ని ఎదుర్కోవడం తప్పదు.

ఆ సమస్య ఏమిటంటే నీతి విషయాల్లో మన చేతలు తప్పా ఒప్పా అని మథనపడటమే కాదు; మనమే ఒప్పని స్వీకరించిన వాటికి అనుగుణంగా మనం ఆచరించడక పోవడమే. మొట్టమొదట ఆరిస్టాటిల్ అజితేంద్రియత్వపు (incontinence) సమస్యతో కుస్తీపట్టాడు. ఈ సమస్య క్రైస్తవ మతంలో ఇచ్ఛాబలహీనత సమస్యగా రూపొందింది: "మనసు చెయ్యాలనుకుంటుంది గానీ శరీరం దానికి లోబడదు."
___________________________________________
1 జాన్ స్టూవర్ట్ మిల్, జెరెమీ బెంథెమ్ అనే ఇంగ్లీషు తత్త్వజ్ఞులు ప్రతిపాదించిని నైతిక సిద్ధాంతము: ఏయే కార్యములు జనాధికానికి సుఖపర్యవసాన కారకమవునో అవే సరైన కార్యములు. దుఃఖ పరిణామ కారకమైన కార్యాలు అపసవ్యమైనవి. సుఖదుఃఖములే మంచి చెడ్డలు. వాటిని ఆధారం చేసుకునే మన కార్యాల సవ్యాపసవ్యాలని నిర్ణయించాలి.
2 విక్టర్ ఇమాన్యుయెల్ కాంట్ అనే జర్మను తత్త్వశాస్త్రజ్ఞుని నీతి సిద్ధంతము. కార్యాల నీతి అవినీతులను అవి విధికి అనుగుణంగా ఉన్నాయా వ్యతిరేకంగా ఉన్నాయా అనే దాన్ని బట్టి నిర్ణయించాలి. వ్యక్తి తలపెట్టిన కార్యము సార్వజనీనికము కాగలదో లేదో దాన్నిబట్టి విధిని నిర్ణయించాలి.
3 ఎపిక్యురస్ అనే ప్రాచీన గ్రీకు తత్త్వజ్ఞుని నీతి సిద్ధాంతము. వ్యక్తికి ఏ కార్యము సుఖమును కలగజేయునో, అనగా దుఃఖమును నివారించునో అదే సరైన కార్యము. ఈ సిద్ధాంతము ఆధునికి ఉపయోగితావాదానికి ప్రాతిపదిక.
4 నాకు (అహానికి) ఏ చేత సుఖాన్నిస్తుందో అదే సరైన చేత. ఈ సిద్ధాంతాన్ని అంగీకరిస్తే నైతిక సాపేక్షావాదాన్ని అంగీకరించడమే. నాకు సుఖకరమైన విషయము నీకు బాధాకరమవవచ్చు కాబట్టీ, ఆ పరిస్థితిలో ఒకే చేత ఒకే సమయంలో తప్పూ ఒప్పూ కూడా అవవచ్చు. అంటే ఈ సిద్ధాంతం పరస్పర విరుద్ధమైన భావాలకి తోవతీస్తుంది.
___________________________________________

సోక్రటీసు, ఆయన తరవాత ప్లేటో ఏమని చెప్పారంటే ఒక మనిషికి మంచి అనేది ఏమిటో తెలుస్తే అతను తప్పకుండ మంచివాడవడమే కాక, అవశ్యం దానికి అనుగుణంగా ప్రవర్తిస్తాడు అని. అంటే మనిషిలో ముఖ్యమైన కీడు అతని అజ్ఞానమే. ప్లేటో తన రిపబ్లిక్ అనే గ్రంథంలొ శ్రేయస్సుని గురించిన జ్ఞానానికీ మనిషి సుఖానికీ (దానిద్వారా రాజ్య సుఖానికీ) ముడి పెట్టి, వ్యక్తి (ఆ విధంగా రాజ్యంకూడా) నైతికంగా ప్రవర్తించే ఆవశ్యకతను సృష్టించాడు.

ఈవిధంగా మనం అవినీతి ప్రవర్తనకు కారణం అజ్ఞానమనిగానీ, ఇచ్ఛా బలహీనత అనిగానీ సిద్ధాంతరీత్యా అనుకున్నా మనిషి నమ్మకాలకీ, అతని సంకల్పానికీ అతని ప్రవర్తనకీ మధ్య అంతరం పోదు. తప్పొప్పుల విషయంలో మనకి ఎలాటి అభిప్రాయాలు ఉన్నప్పటికీ, మనలో అత్యధికులం ఒకవిధంగా నమ్మి, ఒకవిధంగా అని, మరొక విధంగా ప్రవర్తిస్తాం. పై చెప్పిన ఉక్తిలో యూజీ అన్నట్టుగా మన కోర్కెలూ, అవేశాలూ, మన ఆత్మ రక్షణా -- ఇవే నీతికి ప్రతిబంధకాలు.

ఒకసారి ఆచరించింతరవాత, ఒక్కోసారి ఆంతరంగికంగా మనం చింతిస్తున్నా, చేసినపని తప్పని భావిస్తున్నా, ఇతరుల సమక్షంలో మన కార్యాల్ని సమర్ధించుకోవడనికి ప్రయత్నిస్తాం. ఈ విధంగా మనం ద్వంద్వ జీవితాల్ని జీవించడం మొదలెడతాం: బైటికి, జన సమక్షంలో, మనం మంచి వాళ్ళుగా ఉండేట్టు కనబడడానికి ప్రయత్నిస్తాం; కాని లోలోపల మనం ఇతరులపై కుట్ర చేస్తూ, మన కోర్కెల్ని మనం తీర్చుకుండేలాగా చూస్తాం. ఈ విధంగా నీతి ఒక బూటకం అయిపోయిందంటే ఆశ్చర్యంలేదు.

నా మొదటి నీతి శాస్త్రపు క్లాసుల్లో "నీతి ఇతరులకు మాత్రమే"నని హాస్యంగా అనేవాణ్ణి. ఇతరుల ప్రవర్తనని మంచనిగానీ చెడనిగానీ, తప్పనిగానీ ఒప్పనిగాని చప్పున అనడనికి సందేహించం. అలాటి నిర్ణయాల్ని మన అహాన్ని పోషించుకోవడానికి తరచూ ఉపయోగిస్తాం. అంటే వాటి ద్వారా మనం ఇతరులకంటే అధికులమని భావించుకుంటాం. ఇతరులకంటే మనం ఉన్నత నైతికి స్థాయిలో ప్రవర్తిస్తున్నామని గర్వ పడుతూంటాం.

మనం అంతా జీవితం గడపటానికి ఒక జీవిత విధానానం (policy of living) కోసం చూస్తూంటాం. దాని ద్వారా మనం శాశ్వతంగా సుఖంగా ఉండి సమాజంతో సామరస్యతతో ఉండగలమని భావిస్తాం. దురదృష్టవశాత్తూ, ఒక వేళ అలాంటి విధానం ఏదైనా మనకు దొరికినా, నాకు తెలిసినంతవరకూ తన విధానాల్నీ, తన నైతికి ప్రమాణాల్నీ తనే ఉల్లంఘించని వ్యక్తిని ఒక్కణ్ణికూడా నేను ఊహించలేను, ముఖ్యంగా మరొకరు చూస్తూండనప్పుడు.

ఎందుకు ఈ నటన? అసలు నీతే ఎందుకు? తప్పొప్పుల (వాటికి మూలమైన మంచి చెడుల) ప్రమాణాలెందుకు?

ఈ విధమైన నీతికి మన జీవితాల్లో స్థానం లేదని చాలా కాలంగా అనుకుంటూ వచ్చాను. నన్ను ఈ విషయంలో అపార్ధం చేసుకోకండి: ఖూనీ, మాన భంగం చెయ్యడం, దౌర్జన్యాలూ, అబద్ధాలూ, దొంగతనాలూ, పర్యవసానలని లక్ష్యం చెయ్యకుండా ఉద్రేకంతో ప్రవర్తించడమూ -- వీటిని నేను సమర్ధిస్తున్నాననుకోకండి. (పైన పేర్కొన్న యూజీ ఉక్తిని ఆధారంగాచేసుకుని ఆయనకూడా ఇలాంటి ప్రవర్తనని సమర్ధిస్తున్నారని మీరు అపోహ పడొచ్చు -- కానీ అంతకంటే సత్యదూరమైన విషయం మరొకటి లేదు.)

ఆత్మ రక్షణత్త్వాన్నిగురించి యూజీ ప్రస్తావించారు. దురదృష్ట వశాత్తూ మన ఆత్మరక్షణ కోసం మనం మన ఆలోచననీ చేతల్నీ ఉపయోగిస్తాం. మనం వాస్తవంలో కొన్ని సందర్భాల్లో ఎలా ప్రవర్తిస్తామో చూస్తే విచిత్రంగా ఉంటుంది: మనకి కోర్కెలున్నాయి; వాటిలో కొన్ని పరస్పర విరుద్ధాలు. అలాగే మనకు భయాలుకూడా ఉన్నాయి. ఏదైనా ఒక పరిస్థిని ఎదుర్కొన్నప్పుడు మన సంఘర్షణల్ని దృష్టిలోపెట్టుకుని మన మానసికి వ్యవస్థ (mental economy) కి అనుగుణంగా ఉండేట్టు ప్రవర్తిస్తాం. నైతిక ప్రవర్తనకు నా అభిప్రాయంలో ఇంతకంటే వేరే హామీ లేదు. ఉదాహరణకి ఈ క్రింది పరిస్థితిని పరిశీలించండి:

ఒక యువతి తన అనాహ్వానిత గర్భం విషయంలో సలహాకని నాదగ్గరకి వస్తుంది. నేను జీవరక్షణ దృక్పథాన్ని అవలంబించి ఆమెను గర్భాన్ని పూరి తొమ్మిది నెలలూ మోసి, పిల్లని కనమనీ, దాన్ని పెంచే విషయంలో ఏమనా సమస్య ఏర్పడితే, ఆ పిల్లని దత్తతకి ఇయ్యమనీ ఆమెతో అనొచ్చు. లేదా, యథేచ్ఛా దృక్పథంతో అమెను గర్భస్రావం చేయించుకోమని అనొచ్చు. (వాస్తవానికి ఒకామెకు నేను ఈ విధంగా సలహా ఇచ్చాను; అది తల్లికి గానీ, బిడ్డకి గానీ మంచిదా కాదా అనే ప్రశ్ననటుంచి. కారణం, దాన్లో నా స్వార్ధంకూడా కొంత ఉంది.) నేను ఆ సలహా ఇచ్చినప్పుడు ఆమె విచారించాల్సిన చాలా అంశాల్ని నా దృష్టిలో ఉంచుకోలేదు: ఉదాహరణకి, బిడ్డ పుట్టింతరవాత ఆమె అర్ధిక పరిస్థితి ఏవిధంగా ఉంటుంది? సాంఘికంగా చెడుపేరు రావడం, బంధువుల నిందలూ, అన్నిటికంటే ముఖ్యంగా ఆమెకు కలిగే వంటరితనం, నేరభావం, తనను మరొకరు ద్రోహం చేశారనే భావం లాంటివి. ఆమెకు సలహా ఇచ్చినప్పుడు నేను ఈ అంశాలగురించి అలోచించకపోతే, ఆమె ఎదుర్కొనే ముఖ్య సమస్యని నేను పరిగణించకుండా, నా సలహాని పైనించి ఆమె తలపై రుద్దుతున్నట్టవుతుంది. అలా సమస్యను పరిష్కరించడానికి ఆమెకు సహాయ పడకపోవడమేకాక ఆమెపై మరింత వత్తిడి తెచ్చిన వాడినవుతాను. ఇక్కడ నా స్థానం న్యాయమూర్తి గానా, స్నేహితుడిగానా, లేదా సలహాదారుగానా? నిజానికి, ఈ సందర్భంలొ, తప్పొప్పులు, మంచి చెడులూ అనే పదాల్ని ఉపయోగించడం అప్పటికే ఉన్న అయోమయాన్ని ఇంకా ఎక్కువ చేసినట్టవుతుంది. ఈ విషయంలో నేను ఎలాంటి దృక్పథాన్ని చేపట్టాలి?

ఇప్పుడు ఆమెకు ఈ విషయంలో సలహా ఇవ్వాలనుకోండి. మొట్టమొదట, ఆమెకు ఇదిచెయ్యాలి, అది చెయ్యకూడదు అని సలహా చెప్పను. ఇక్కడ తప్పొప్పుల విషయం విచారించకుండా, తన మనసును తనే నిర్ధారణ చేసుకోవాలనీ, ఈ పరిస్థితిలో తనకు కలిగే భావాల్ని (feelings) శ్రద్ధగా వినాలనీ, జరగబోయే వివిధ పర్యవసానాలనీ ఆమె ఏవిధంగా ఎదుర్కొంటుందో ఆలోచించాలనీ చెబుతాను. వీటన్నిటిని విచారించిన తరవాత తను ఏవిధంగా నిర్ణయిస్తే తను జీవితంతో సమధానపడి సామరస్యంతో జీవించగలదో అలాంటి నిర్ణయాన్నే తీసుకోవాలనీ, తత్క్షణమే తాను ఓ నిర్ణయానికి రాలేకపోతే సమస్యకు పరిష్కారం అవుపించేంతవరకు దాని విషయం అలోచిస్తూనే ఉండాలనీ చెబుతాను. (అంటే అది పరిష్కారమైందాకా తను ఆ సమస్యతో కూర్చోవాలన్నమాట.) ఆమె తన సమస్యకు సరైన పరిష్కారం కనుక్కోగలిగితే ఆమె మానసిక క్షోభ తగ్గిపోయి ఆమె ప్రశాంతంగా బతకగలదనీ చెబుతాను. అప్పుడు తనకు సంబంధించినంతవరకూ తనకు ఓ పరిష్కారం లభించినట్టేనని ఆమెకు తెలుస్తుంది. తను పూర్వం చేసిన నిర్ణయం (పరిష్కారం) విషయంలో పొరపాటు పడ్డట్టు ఆమెకి అనిపిస్తే, అప్పుడు ఆ సమస్యని పునరాలోచించి పూర్వం కంటే మరింత సంతృప్తికరమైన మరో పరిష్కారాన్ని కనుక్కొంటుంది. దురదృష్టవశాత్తూ ఈ విషయంలో నియమాలేమీ లేవు. అయితే, తాను ఏవిధమైన నిశ్చయానికి వచ్చినా ఇతరుల నైతికి నిర్ణయాలని ఎదుర్కోవాల్సిఉంటుందని ఆమెకు తెలుసు. అంతే కాదు, తాను ఒంటరిగా కాక సంఘంమధ్యలో, చట్టాలమధ్యలో బతకాలని కూడా ఆమెకు తెలుసు.

మన నైతిక సందిగ్ధతలకు ఈ విధమైన పరిష్కారమార్గం తప్పొప్పు, మంచి చెడు విషయాల సమస్యనే పట్టించుకోదు. (అయితే పర్యవసానాల్ని దృష్టిలో పెట్టుకోవడంలో ఆమె ఉపయోగితావాద దృష్టితో సమస్యని చూస్తోందని మీరనొచ్చు. నా ఉద్దేశంలో అది ఆ దృష్టికంటే ఎంతో మిన్న.) ఆచరణకి ఏవో ప్రత్యేకమైన నియమాలూ, మార్గదర్శకమైన చిట్కాలూ నేను ఇస్తున్నానని కాదు. ఇంచుమించుగా మనం వాస్తవం ఈ విధంగానే ఆచరిస్తామని నా ఉద్దేశం. మన మనో వ్యవస్థలో సమత్వాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని ఇలాంటి పరిష్కారమార్గాన్ని మరింత విశాలం చేస్తే మన వాక్కులకూ చేతలకూ ఉండే తారతమ్యాన్ని తొలగించే అవకాశం ఉందని నా అభిప్రాయం. ఈ మార్గాన్ని స్పష్టంచెయ్యడమే ఇక్కడ నా ధ్యేయం. ఇది మన సమస్యలకి తేలికైన పరిష్కారం కాదని నాకు తెలుసు; కాకపోతే అంతకంటే సులభమైన మార్గ మేమిటో నాకు తెలియదు.

నేనిక్కడ రాసే విధానానికీ అంతరాత్మ చేసే అలజడిని చల్లబరుచుకునేందుకు చేసుకునే ప్రయత్నానికి పోలికలు కనిపించొచ్చు. కాని అంతరాత్మ కోర్కెల ఉద్ధృతిలో మూగపోవొచ్చు. దాని తప్పొప్పుల ఆదేశాలు మన మత, చారిత్రిక, పరసరాల, తలిదండ్రుల ప్రభావాల్నిబట్టి ఆధారపడి ఉంటాయి. వాటిని స్థిరమైనవిగా పరిగణిస్తే అవసరంలేని మరింత సంఘర్షణ పోగవుతుంది. సంఘర్షణ (అది బాహ్యమైంది కానీ, ఆంతరంగికమైంది కానీ) మనలో అత్యధికులు ఎదుర్కోక తప్పదు. నేచెప్పే విధానం ఆ సంఘర్షణని ఉద్దేశించి చెప్పింది.

”మనతో మనం జీవించడం’ అంటే నా అర్ధం మనం ఎదుర్కొనే సమస్య విషయంలో అది మన మనసులో తేటపడిందాకా, అంటే మనకి ఇది సమస్య కానంతవరకూ ప్రయత్నిస్తూండడం; అంటే మనతో మనం ప్రశాంతంగా జీవించగలిగేంత మేరకు ఆ సంఘర్షణకి ఒక తీర్మానం తీసుకురావడం. అయితే అలా దానికి తీర్మానం కలిగిందో కలగలేదో నిర్ణయించడానికి న్యాయమూర్తి మీరే.

నేను అబద్ధాలాడి, ఇతరుల్ని మోసం చేసి, వాళ్ళ కాళ్ళకింద గోతులు తవ్వికూడా నాతో నేను ప్రశాంతంగా ఉండకూడదా అని మీరు ప్రశ్నించొచ్చు. కారణం నేను చేసిన పని సమర్ధనీయమని నేను భావించొచ్చు; లేదా మరొకడు నా విషయంలో గానీ మరొకరి విషయంలో గానీ ఇలాంటి పనినే చేశాడనే నెపంతో కావొచ్చు. దీనికి సమాధానం పరిస్థిని బట్టి ఆధారపడి ఉంటుంది.

ఉదాహరణకి నాకార్యానికి వచ్చే పర్యవసానాల భయంతో నేను బతకాలి. (లేనిపోని విషయాలపైన నా భయాలు కేవలం ఆధారం లేనివి కావచ్చు.) ఎప్పుడో చాలా కాలం క్రితం ఒకటి రెండు సార్లు గంజా పీల్చింతరవాత, మళ్ళా దాన్ని పీల్చడం మానేశాను; అది నాకు పడలేదనే కాదు; చట్టం అంటే ఆదరమూ, భయమూ ఉండి కాదు (ఇతర విషయాల్లో, ముఖ్యం అనుకుంటే, నేను చట్టాన్ని ఉల్లంఘించగలను); అరెస్టు అయి జైలుకు పోయేంత ముఖ్యమైంది కాదనుకున్నాను. అంతే కాదు; నేను అబద్ధాలాడడం, మోసం చెయ్యడం వల్ల మరొకరికి కష్టం కలుగుతే, దానికి పర్యవసానాలు కూడా ఉంటాయి; అవి నాకు సమస్య అవుతాయి. దానిని పరిష్కరించడానికి నేను పూనుకోవాలి.

అలాకాక, నేను చేసేపనివల్ల నాకు గాని మరొకరికి గాని కష్టం కలగదనుకోండి, అలాంటప్పుడు దాని విషయమై నేను అసలు విచారించాల్సిన అవసర మేముంటుంది?

ఈ విధమైన ఆలోచన వల్ల లాభ మేమిటంటే అది ఆత్మజ్ఞానానికి ఒక సాధనమయి, అనవసరమైన గమ్యాలూ, చింతలూ, భయాల్నించి విముక్తులమై, ఆత్మ రక్షణత్వ రహితమైన జీవితాన్ని గడపడానికి వీలవుతుంది. మరో లాభమేమిటంటే మనం ఇతరుల ప్రవర్తనని అంత త్వరగా వేలు చూపి తప్పుపట్టం.

ఈ విధమైన చింతన ఫ్లెచర్ ప్రతిపాదించిన ’పరిస్థితి’ నీతి5 వంటిది కాదు. ఇక్కడ ఈశ్వర ప్రస్తావనగానీ, ప్రేమ ప్రస్తావనగానీ లేదు. అయితే పరిస్థితి వాదాన్ని ఉద్దేశించి చెయ్యబడ్డ నైతిక సాపేక్షవాదం (moral relativism) అనే సవాలు దీనికి కూడా వర్తిస్తుంది. అయితే ఒక పరిస్థితిని గురించిన నా ఆలోచన కేవలం ఆ పరిస్థితి మీద ఆధారపడడమే కాదు, నా మీద కూడా ఆధార పడి ఉంటుంది. ఎందుకంటే పరిస్థితికి నా సమాధానం నేను పరిస్థితిని ఏవిధంగా చూస్తానో దాన్నిబట్టీ, నా నేపధ్యమూ, పూర్వ ప్రభావాల బలమూ, నా వ్యక్తిత్వ లక్షణాలూ, మానసికంగా అణిచిపెట్టుకున్న అనుభవాలూ -- వాటిని బట్టీ ఆధారపడి ఉంటుంది. అ పరిస్థితికి నా సమాధానం ఈ అంశాలన్నింటి మిశ్రమంమీద ఆధారపడి ఉంటుంది.
_____________________________
5 జోసెఫ్ ఫ్లెచర్ పరిస్థితి నీతి క్రైస్తవమతముపై ఆధారపడ్డ నైతిక సిద్ధాంతము. కొన్ని పరిస్థితుల్లో ప్రేమకోసరమని తక్కిన నైతిక నియమాలని పక్కన పెట్టవచ్చునని ఈయన బోధ.
_________________________________________

అయితే నా సమాధానం ఇది తప్పు ఒప్పు అని తత్క్షణమే నిర్ణయించేంత స్థిరమైనది కాదు. ఇతరులు దానిపై అలాంటి నిర్ణయాన్ని చేస్తారనుకోండి . కాని నాకు సంబంధించినంతవరకూ ఏ ఒక క్షణంలోనైనా నా సమాధానం నాకు సంతృప్తికరంగానైనా ఉంటుంది, అసంతృప్తికరంగానైనా ఉంటుంది. పరిస్థితుల్లో ఏమైనా మార్పులు వచ్చినప్పుడు పూర్వం సంతృప్తికరమైన సమాధానం ఇప్పుడు అలా కాకపోవచ్చు. మరో సమధానం సంతృప్తికరంగా అవుపించవచ్చు; దాని దృష్ట్యా నేను నా పూర్వ సమాధాన్ని మార్చుకోవచ్చు. అలా మార్చుకోవాలని ఉద్దేశించకపోతే, దాని ఫలితాలని అనుభవించడానికి నేను సిద్ధంగా ఉంటాను.

ఉదాహరణకి, ఒక సన్యాసిని తనకు గలిగిని అవాంచిత గర్భాన్ని పూర్తిగా మోసి బిడ్డని కనడనికి నిశ్చయించుకున్నదని నేను ఒకప్పుడు విన్నాను. ఆమె తన కార్యపు ఫలితాల్ని అనుభవించడానికి సిద్ధ పడ్డది. అంటే అది సన్యాసాన్ని వదిలి సాధరణమైన స్త్రీ గా అవడం, తననీ తన బిడ్డనీ పోషించుకోడానికి ఏదైనా ఉద్యోగాన్ని చూసుకోవడం, సాంఘిక నిందను ఎదుర్కోవడం లాంటివన్నమాట. వేరే పరిస్థితుల్లో అయితే కారాగారమూ, ఉరిశిక్షా వంటి భౌతిక మైన శిక్షల్ని కూడా అనుభవించడానికి సిద్ధపడొచ్చు. నేను ఆవిధంగా నా జీవితాన్ని తీర్చి దిద్దుకున్నాను కనక నా ఇచ్ఛ ఆవిధంగా ఉండొచ్చు. నేను పిరికిపందనయి మనసు మార్చుకుంటే, దాని ఫలితాల్నికూడా నేను అనుభవించాల్సి ఉంటుంది; అంటే అప్పుడు అది నేను ఎదుర్కొనే పరిస్థితి అవుతుందన్నమాట.

ఇక్కడ గమనించాల్సిన విషయమేమిటంటే, నా కార్యాల్ని ఇది తప్పూ ఒప్పూ, మంచిదీ, చెడుదీ అని నిష్పాక్షికంగా నిర్ణయించడానికి నిరపేక్షకమైన, నిష్పాక్షికమైన (objective) ప్రమాణాలేమీ లేవు. (అయితే ఆ నిర్ణయాల ఫలితాల్ని నేను అనుభవించాల్సిందే ననుకోండి). నేను వేటితో జీవించగలనో, ఏవి నాకు సంతృప్తి కరమైనవో (లేదా నేను వేటితో జీవించలేనో, ఏవి నాకు అసంతృప్తికరమైనవో) ఆ సమాధానాలని గురించి మాత్రమే నేను ప్రస్తావించగలను.

ఈ చింతనకు మరో అభ్యంతరం ఉండొచ్చు: ఈ విధానం పూర్తిగా మానసికమైంది. చర్యలు తప్పా ఒప్పా అనేటువంటి నైతిక ప్రశ్నలతో ఈవిధానానికి ప్రమేయమేలేదు. ఇది నైతికంగా నిర్ణయాలు తీసుకోవడానికీ, నీతి ప్రవర్తనను బోధించడానికీ అవసరమైన అతిముఖ్యమైన సాధనాన్ని మనకు లేకుండా చేస్తుంది.
నేను పైన చెప్పినట్టుగా, మనం నీతిని ఇతరుల చర్యల్లో తప్పొప్పుల్ని నిర్ణయించేందుకూ, ఈ నిర్ణయాలద్వారా మన అత్మయోగ్యతను (self-worth) పెంపొందించుకోడానికీ, మన చేతలు ధర్మమైనవని భావించడానికీ, మనం ఇతరులకంటే నైతికంగాగానీ మరోవిధంగాగానీ అధికులమని భావించడానికీ సాధనంగా ఉపయోగించుకుంటాం. నా దృష్టిలో మనం సమాజంలో ఉన్న పెద్ద సమస్య ఒకటేమిటంటే మనం ఇతరులన్ని అతి త్వరగా తప్పుపడతాం (ఉదాహరణకు, రాజకీయనాయకుల్ని లైంగిక విషయాల్లో వేలెత్తి చూపినట్టు), మనకూ వాళ్ళకూ అంతపెద్దగా తేడాలేదనీ, అలాటి పరిస్థితుల్లో మనం ఉంటే మనంకూడా అదేవిధంగా, బహుశా అంతకంటే నీచంగాకూడా ప్రవర్తిస్తామనీ పూర్తిగా తెలిసికూడా. అలాంటప్పుడు నీతి అనే ఈ ఆటను మనం ఎందుకు ఆడడం అని నేనంటాను.

ఈ సందర్భంలో నీతికీ చట్టానికీ తేడా ఉన్నదని చెబుతాను. ఉదాహరణకి, మా ఇంట్లో ఎవరైనా దొంగతనంచేస్తే నేను పోలీసులకి ఫిర్యాదు చేసి ఆదొంగని అరెస్టు చెయ్యిస్తాను. ఈ విషయం చట్టానికి సంబంధించింది. నేను చేసిన పని సరైనదేనని భావించి ఏవిధమైన నేరభావం లేకుండా ఉండగలను.
నేరానికి చెందిన న్యాయ వ్యవస్థ నేరస్తుడు ఎందుకు నేరం చేశాడో ఆ కారణాలని పట్టించుకోదు, నేరస్తుడిని శిక్షించడమే దాని ధ్యేయం. ఈ కారణంగా నేను పోలీసులకి రిపోర్టు చెయ్యకూడదనీ భావించవచ్చు. అలా భావిస్తే నేను దానికి అనుగుణంగా ప్రవర్తించి ఆ చర్య ఫలితాల్ని అనుభవిస్తాను. ఉదాహరణకి నేరాన్ని రెపోర్టు చెయ్యకపోవడంలో నేను చట్టాన్ని ఉల్లంఘించొచ్చు.

అయితే యుద్ధంలాంటి సంఘటనల విషయం ఏమిటి? నైతికనిర్ణయమనే శక్తివంతమైన సాధనాన్ని మనం కోల్పోవడంలేదా? ఉదాహరణకి, ఫలానా ఫలానా యుద్ధం అవినీతికరమైందని అనడానికి ఇక సాధ్యమవుతుందా? దీనికి నా సమాధానమిది: యుద్ధంలో ఈ పక్షం వారినిగానీ, వారి ప్రతిపక్షం వారిని గానీ విమర్శించుకుంటూ పోతే, యుద్ధ సమస్యని పరిష్కరించడానికి బదులు ఏదో ఒక పక్షంపక్క ఉండి యుద్ధాన్ని కొనసాగిస్తూంటాము. వియత్నాం యుద్ధానికి వ్యతరేకంగా రివర్సైడ్ పెద్దబజారులో (అంతకు పూర్వం బర్క్లీలో చేసినట్టే) ప్రదర్శన చేసిన కాలం గుర్తుకొస్తోంది. ఇతరులతో చేతులుకలిపి ఆ బజార్లో నిల్చున్నప్పుడు, అలానిల్చోవడం ద్వారానే నేను వచ్చేపొయ్యేవారి ముఖాల్లో కనబడే వ్యతిరేకతను గమనించాను -- అందరూ నన్ను చూచే ఆ ద్వేషపు చూపులూ, ఆగ్రహంతో చేసే చర్చలూ.

ఆ సందర్భం యుద్ధపు మూలాల్ని గురించి నన్ను అలోచించడానికి ప్రేరేపించింది. ఆ అలోచనవల్ల అసహనమూ, దురాశా, దౌర్జన్యమూ, ఇతరులపై ఆధికారాకాంక్ష, వైభవకాంక్షా, కీర్తి ప్రతిష్ఠలపై అభిమానం -- ఇవే యుద్ధానికి మూలకారణాలనీ, ఆ కారణాలు నాలోకూడాలేకపోలేదనీ స్పష్టమయింది. అంతేకాదు; ప్రపంచం అంతటా ఉన్న క్షుద్బాధ, దారిద్ర్యం వీటి మూలాలు, అంటే నా అత్మ రక్షణత్వం, స్వాపేక్షా (self-interest), అవసరాలకంటే మిన్నగా సంపదని కూడబెట్టుకోవలనే వాంఛా, నా జీవనవిధనంలో భాగంగా ఉన్నాయనీ స్పష్టమయింది.

ఇతరులన్నా వారి అవసరాలన్నా లెక్కచెయ్యకపోవడం వల్ల ప్రపంచంలో ఎంతో హాని జరుగుతుంది, ఎన్నో సమస్యలు ఏర్పడతాయి. నాకూ ఇతరులకూ అలాంటి సమస్యలు రాకుండా ఉండాలంటే ఏంచెయ్యాలి? సున్నిశితమైన మనసులేని వాడికి ఇతరుల విమర్శలూ, వారి నైతిక నిర్ణయాలూ అంటవు. అతని అవసరాలే ఆ సున్నిశితత్త్వాన్ని(sensitivity) కలిగించాలి.

బహుశా చిన్నతనంలో ఉన్నప్పుడే పిల్లలకు ఈ సున్నిశితత్త్వాన్ని బోధించే అవకాశం ఉందేమో. ఉదాహరణకు, ఒక పిల్ల మరొక పిల్లని కొడితే ఆ పిల్లకు బాధ కలుగుతుందని చూపొచ్చు. (ఒకసారి, ఇది మా అమ్మాయికి [దానికి అప్పుడు 4, 5 ఏళ్ళ వయసు కాబోలు] చేతద్వారా చూపాను: పార్కులో మా అమ్మాయి మరో అమ్మాయిని కొట్టింది. నేను నా వేళ్ళతో మా అమ్మాయి చేతిమీది చురుక్కుమనేట్టుగా ఒక్కసారి దెబ్బ వేశాను, "నువ్వు కొడితే ఆ అమ్మాయికి ఇలా ఉంటుంది; కొట్టకు," అంటూ. నేను అమ్మాయిని మళ్ళా మందలించాల్సిన అవసరం రాలేదు.) ఈ విధంగా చూపగలిగితే అది మనం పిల్లలకి ఇవ్వగలిగి ఉత్తమమోత్తమమైన విద్య. మా అమ్మాయికి ఆపిల్లమీద ఉండే అయిష్టతను నేను పోగొట్టలేక పోవచ్చు. అయితే కనీసం ఒక సమస్య ఉన్నదనే ఎరికనయినా కలిగించాను (లేకపోతే నాకు సమాధానం చెప్పాలి కదా!). తరవాత అది ఇలాంటి పన్లు దొంగతనంగా చెయ్యొచ్చుననుకోండి; లేక దౌర్జన్యం కోసమే దౌర్జన్యాన్ని చెయ్యొచ్చు. .... నేను ఈ విషయాన్ని మరింతగా చర్చించనక్కర్లేదు. మా అమ్మాయికి పాఠంచెప్పడం నా అవసరమే కావొచ్చు (నైతికంగా అవసరం అనికాదు, కాని మా అమ్మాయి తక్కిన పిల్లల విషయమైన ప్రవర్తన నాకు ఒక సమస్య అయింది కాబట్టి దాని విషయం నేను పట్టించుకోవాల్సివచ్చింది. ఇతరుల జీవిత మార్గాల్ని మార్చడానికి పూనుకోబోయేముందు, వాళ్ళని తొందరబడి తప్పుపట్టేముందు, నా జీవిత విధానంలో ఏ మార్పులు జరగడానికి సాధ్యమవుతుందో కూడా చూస్తాను. నా అభిప్రాయంలో నైతికం తప్పొప్పులు పట్టడంకంటే ఈ పద్ధతి మెరుగు. వాస్తవానికి, ఈ మార్గం విషయాల్ని స్పష్టంగా చూడడానికీ, కాలక్రమేణా మన సమస్యల్ని పరిష్కరించుకోవడానికీ తక్కిన మార్గాలకంటే మరింత ఎక్కువగా సహాయపడుతుంది.

సాంప్రదాయికంగా వచ్చిన నైతిక పద్ధతిలో లోపమేమిటంటే మన మాటలకూ చేతలకూ ఉన్న అంతరాన్ని అది తొలగించలేదు; ఎందుకంటే, అది మన వాంఛల్నీ, భావాల్నీ, ఆవేశాల్నీ, మన సహజ స్వభావాన్నీ లెక్కచెయ్యదు. మనచుట్టూ కోర్కెలూ, గమ్యాలూ ఉన్నంతవరకూ మన కర్తవ్యానికీ మన వాస్తవ ప్రవర్తనకీ అంతరం ఉండక తప్పదు. నా మార్గం నేపధ్యంలొ ఉండే ప్రశ్న ఏమిటంటే ఈ అంతరాన్ని తొలగించగలం ఎలా అని.

నీతిని బహిరంగంనించి తొలిగించి ఆంతరంగికం చేస్తున్నానీ, దాని వల్ల నీతిని బహిరగా చర్చ చెయ్యడానికి వీలుకాకుండా చేస్తున్నాననీ మీరనొచ్చు. అంటే మరొకరి చర్యల విషయంలో నైతిక నిర్ణయాలు చెయ్యలేకపోతే, ఇంకొకరి ప్రవర్తన ఎంత ఏహ్యమైనదైనా మనం దానివైపు వేలుచూపి ఇది తప్పు అనడానికి వీలుండదు; అంటే దాన్ని బహిరంగంగా చర్చించడానికి వీలుండదు; విమర్శించడానికి వీలుండదు; దాన్ని పొగడడానికి గానీ నిందించడానికి గానీ వీలుపడదు. అంటే దీని అర్ధం ప్రజల సంఘవ్యతిరేక ప్రవర్తనని మార్చలేమని. ఇదంతా నిజమైనప్పటికీ, బహిరంగంలో మనం చేసే చాలా విషయాల్ని పెద్ద మార్పుల్లేకుండా సమస్యా పరిష్కార రంగంలోకి తీసుకెళ్ళొచ్చు. ఆవిధంగా మనం పురోగతికి మరింత ఎక్కువగా దోహదం చేసినవాళ్ళంకూడా అవుతాం.

ఎవరైనా ఒక నైతిక నిర్ణయం చేశారనుకోండి. ఆప్పుడు అలా చేయడం నైతికంగా తప్పు అనాలా అని కూడా మీరడగొచ్చు. నాకు సంబంధించినంతవరకూ అది తప్పూ కాదు, ఒప్పూ కాదు. దానివల్ల నాకు ఇబ్బంది కలగొచ్చు; మరొకరు నా ప్రవర్తనలో ఉన్న సమస్యని వేలెత్తి చూపుతూంటే, అది నా ప్రమాణాలకే వ్యతిరేకమైనప్పుడు, నేను నేరస్థుడినని భావించొచ్చు. అలాంటి సందర్భంలో అ నిర్ణయాన్ని అదే ప్రాతిపదికమీద పరిగణిస్తాను.

అయితే నా నేరభావం విషయం ఏమిటి? అది మరి ఒక నైతిక సమస్య కాదా? (నా పద్ధతికి ఒచ్చే ఆక్షేపణల సారాంశం ఇది.) నేరభావమూ, అంతరాత్మలో నేరంగా భావించడమూ ఒక వ్యక్తి తాను తన కర్తవ్యం అనుకున్నదానికీ తాను వాస్తవంగా చేసినదానికీ కలిగిన సంఘర్షణ ఫలితం. కర్తవ్యం అంటే కేవలం నైతికమైన కర్తవ్యమే కాదు. ఒక వ్యక్తి తను ఇతరులతో ఏ విధంగా కలిసి మెలిసి ఉండాలో, ఇతరుల విషయంలో ఏ విధంగా ప్రవర్తించాలో అనుకునే వివిధ పర్యాయ మార్గాల్లో ఒకటి మాత్రమే కావచ్చు. ఈ కర్తవ్యంలో నైతిక ప్రమాణాలు ఉండొచ్చు, లేకపోవచ్చు.

అంతరాత్మ విషయంలో మరో గమనిక: నా సిద్ధాంతానికీ ఫలానా విధంగా అచరించాలా వద్దా అని నిర్ణయించడానికి మన అంతరాత్మ చెప్పినట్టే నడుచుకోవాలనే సిద్ధాంతానికీ సాదృశ్యం ఉందని కొందరనవచ్చు. ఈ భావం సగం మాత్రమే నిజం. అంతరాత్మ అంటే సాధారణంగా నైతికంగా మనకి ఆజ్ఙలు ఇచ్చేటట్టి అంతర్వాణి అనుకుంటాం. సమస్యాపరిష్కార మార్గం అలాకాక, నైతిక విషయాల్నిగురించి ఆలోచించడంతో పాటు, స్వాపేక్ష, ఆవేశాల వంటి విషయాల్నికూడా గమనిస్తుంది.

అసలు వాస్తవమేమిటంటే, మనకు ఇతరుల విషయంలోనూ, ఇతర జనసమూహాల విషయంలోనూ, దేశాల విషయంలోనూ ప్రమాణాలు ఉన్నట్టే, మన విషయమై మనకు నైతిక ప్రమాణాలు ఉంటాయి. మనం ఆ ప్రమాణాల్ని మన సమాజంనించి బదులుతెచ్చుకున్నాము. వాటిని ఉపయోగించి మనం మనల్ని శ్లాఘించుకోవడమో నిందించుకోవడమో చేస్తాం. మనం వాటిని అవశ్యం నమ్ముతాము. నా పద్ధతి విశేషత ఏమిటంటే, వాటిని ప్రమాణాలనకుండా భావాలనడం. ఫలనాది కర్తవ్యమూ, ఫలానాది నిషిద్ధమూ అని భావిస్తాం. తప్పొప్పులు ఆ భావాల అభివ్యక్తాలే (expressions). మనం ఉన్నాయని నమ్మినప్పటికీ, నిష్పాక్షికంగా వాటిల్లో సరైనవంటూ ఏమీ లేవు,.

ఆ భావాలు (విది నిషేధాల గురించి) కేవలం నా ఆలోచనలేనా, లేదా, నా మతంలో మనం చేతలు ఎలా ఉండాలీ ఉండకూడదూ అనే విషయాలా? నా ప్రతిపాదన కేవలం ప్రాతీతికవాదం (Subjectivism) అనే సవాలు ఇది. దీనికి నా సమాధానం ఏమిటంటే భావాలకీ నైతిక ప్రమాణాలకీ తేడాలేదనీ, నైతిక ప్రమాణాలు కేవలం నా మనసిక వ్యవస్థలో భాగాలనీ.

స్వలాభం కోసం చేసే యత్నంలో ఇతరుల కష్టనష్టాల్నికూడా లెక్కచేస్తూ, వ్యక్తి స్వలాభానికీ విధికీ మధ్య సామరస్యం కల్పిస్తూ, ఆవిధంగా సమాజం నైతికమయ్యేటట్టు చెయ్య ప్రయత్నించే ఏ నైతిక సిద్ధాంతానికీ ఈ మార్గానికీ తేడాలేదని ఎవరైనా అనొచ్చు. ఆమేరకు, సమాజం మొత్తపు శ్రేయస్సును పరిరక్షింపచూచే ఉపయోగితావాదానికీ, విధి వాదానికీ ఈ సిద్ధాంతం సాదృశమైనదని అని కూడా అనవచ్చు.
ఈ క్రింది మౌలిక భేదాలను మినహాయిస్తే, ఈ ఆక్షేపణ నిజమేనని నా సమాధానం: మొదటిది, ఈ సిద్ధాంతం వ్యక్తిపైన అనవసరమైన తప్పొప్పులనుగురించిన ప్రమాణాల్ని అనుసరించే భారం వెయ్యదు. రెండోది, ఒక విశేషమైన పరిస్థితి సందర్భంలో వ్యక్తి స్వలాభాన్నీ అతని భావాల్నీ తక్కిన సిద్ధాంతాలకంటే మెరుగుగా సమన్వయ పరుస్తుంది. మూడోది, పై కారణాలవల్ల, వ్యక్తి స్వలాభానికీ, అతని విధికీ మధ్య ఉండే అంతరాన్ని తగ్గిస్తుంది.

ఆఖరి గమనిక ఒక్కటి: ఇది హ్యూమ్ నైతిక సిద్ధాంతానికి, లేదా దాని ఆధునిక రూపాంతరం జ్ఙానసమేతమైన స్వలాభానికీ (enlightened self-interest) అంత భిన్నమైనది కాదని ఎవరైనా అనవచ్చు. ఆ సిద్ధాంతం అహంవాదానికి మరోరూపం. వ్యక్తి సుఖమే (నా మాటల్లో చెప్పాలంటే ’వ్యక్తి మానసికి వ్యవస్థలో సమత్త్వాన్ని) పరమ శ్రేయమనీ, ఈ ప్రమాణం ఆధారంచేసుకునే చేతల్ని మంచి చెడులుగానూ, తప్పొప్పులుగానూ నిర్ణయిస్తామనీ నేను వాదిస్తున్నాననొచ్చు. దీనికి నా సమాధానం ఏమిటంటే, నా సిద్ధాంతం ఆ విధంగా కనపడొచ్చు; కానీ తేడా ఏమిటంటే, నా సిద్ధాంతం నైతిక మనస్తత్త్వాన్ని లెక్కలోకి తీసుకుంటుంది; నైతిక సిద్ధాంతాలు సాధరణంగా దాన్ని లెక్క చెయ్యవు.

* * *

నువ్వు నువ్వుగా ఉండడంలోని క్లిష్టత:

’నువ్వు ఏమీ చెయ్యనఖ్ఖర్లేదు. నువ్వు నువ్వుగా ఉంటే అంతకంటే సరళమైన పని మరొకటి లేదు" అని యూజీ అనేవారు. అయితే దురదృష్టవశాత్తూ మనం మనంగా ఉండడం అవపడేటంత సరళమైన విషయంకాదు.

’మనం మనంగా ఉండడం’ అంటే మనంకాని ఇతరం మరొకటి (మరొకడు) కావాలనుకోకపోవడం అన్నమాట. ఉదాహరణకి, మరొకనికంటే మనం తక్కువ అనే న్యూనభావం గానీ, మనలో ఏదో వెలితి ఉందనే భావం గానీ, మనం మనంగా ఉండడం అంటే భయం గానీ మనకి కలిగిందనుకోండి. అప్పుడు మనం ఏవిధంగా ప్రస్తుతం ఉన్నామో దాన్ని మార్చకపోవడమే (మార్చడానికి ప్రయత్నించక పోవడమే), అంటే మరొకరికంటే అధికులం కావడానికి గానీ, మరింత సమర్ధులం కావడానికి గానీ, మనం మనంగా ఉండే భయాన్ని పోగొట్టుకోవాలని గాని ప్రయత్నించకపోవడమే మనం మనంగా ఉండడమన్నమాట. ఏక్షణంలోనైనా మనం మనంగా కాక మరొకటి (మరొకడు) కావాలనుకోకపోవడం అంటే మనం మరో చోట గానీ, మరో స్థితిలోగానీ, పరిస్థితిలో గానీ ఉండాలనుకోకపోవడం.

మనకు ప్రస్తుతం ఏది ప్రాప్తించిందో దాన్ని స్వీకరిస్తాం. అంటే దాంతోనే తృప్తి చెందుతాం.

మానవుడు తను ఏ స్థితిలో ఉన్నా, ఏ విధంగా ఉన్నా ఆ స్థితిని ఎరగకుండా ఉండలేడు. మనం మనంగా ఉండడంలోని సమస్య ఏమిటంటే, మనం ఫలానా విధంగా ఉన్నామనే ఎరిక మనను గురించిగానీ, మన స్థితిని గురించి గానీ ఒక నిర్ణయాన్ని (judgment) ఏర్పరచుకుంటుంది. ఆ నిర్ణయ వ్యాపారంలోనే దాన్ని అధిగమించాలనే ప్రయత్నం, మరేదో (మరొకడో) కావలనే ప్రయత్నం, నిబిడీకృతమై ఉంటుంది. అంటే మన పరిస్థితిని మేలు చేసుకోవాలనే ప్రయత్నం ఇమిడి ఉంటుంది.

మనం మరొకటి (మరొకడు) కావాలనే ప్రయత్నాలు ’మనం’ అనే భావంలో కూడకలుపుకుంటే తప్ప, మనం మనంగా ఉండాలనే భావం అసంబద్ధమవుతుంది. కనీసం అవుతున్నట్టు కనిపిస్తుంది. ఎందుకంటే, మనం మనం ఉండడమంటే మన పరిస్థిని మనం ఎరిగి ఉండాలన్నమాట. అట్లాంటి ఎరిక ఉంటే, దాంతో పాటే విధిగా దాన్ని అధిగమించి మరొకటి (మరొకడు) కావాలనే ప్రయత్నంకూడా ఉంటుంది. అంటే మనం మనంగా ఉండకపోవడమన్నమాట. ఆ విధంగా ’మనం మనంగా ఉండడం’ అంటే ’మనం మనంగా ఉండకపోవడం’ అవుతుంది. మరోమాటలో చెప్పాలంటే, మనం మనం కాకపోవడమే మనం మనం కావడం అవుతుంది. ఇది కేవలం అసంబద్ధం.

ఆ విధమైన ఎరిక మనకి కలిగినప్పుడు, మన స్థితిని అధిగమించాలనే ప్రయత్నాన్ని కూడ ఎరిగినప్పుడు, మన స్థితిని అధిగమించ ప్రయత్నించడం నిష్ప్రయోజనమనీ, మన స్థితిలో ఏ లోపమూ లేదనీ, మనకి తెలిసినంత వరకూ గతంలో ఏ పరిష్కారమూ మన ప్రత్యేక సమస్య విషయంలో సఫలవంతమైనదని రుజువుకాలేదనీ మనకు మనం చెప్పుకొని సమాధాన పరుచుకోడానికి ప్రయత్నించవచ్చు. ఈ విధమైన సంభాషణ తాత్కాలికంగా మనం మనల్ని తిరిగి చేరుకొనేట్లు చెయ్యొచ్చు. అప్పుడు మనల్ని మనం అంగీకరించుకోవడం నేర్చుకున్నామనిగాని, మన స్థితితో మనం తృప్తి చెందామని గాని అనొచ్చు.

కాని మన మనస్సు ఒక తూలనా సాధనం. తన స్థితిని తాను ఎరగడమే కాకుండా ఇతర స్థితుల్తో దాన్ని పోలుస్తుంది -- ఎరికె, దానితో సహా వచ్చే నిర్ణయమూ తూలనాత్మకమైనవి. మనం మనతో పరిపరివిధాలా మరో విధంగా చెప్పుకున్నా, ఈ తూలనాత్మక నిర్ణయంతో పాటు మనకు ఇతరమైనది ఏదో ఒకటి అయ్యే వ్యాపారం, ఏదో ఇతర స్థితికి చేరే వ్యాపారం (అది కేవలం భావనలో, ఊహలోనైనా సరే) జరిగి తీరుతుంది.

ఈ క్లిష్టతకు పరిష్కారం: నా ఉద్దేశంలో ఈ క్లిష్టతను పరిష్కరించాలంటే మనం మరో స్థితిలోకి పరిణమించడాన్ని ఒప్పుకోవడమే. అంటే దాన్ని ఏ విధంగానూ ప్రతిఘటించకుండా ఆ పరిణామస్థితిలో ఉండి పోవడమే. ఏదో ఒక స్థాయిలో మనతో మనం సమాధాన పడాలి. అది మనం ప్రయత్నవిషయంలో కావచ్చు, పరిణమించడం విషయంలో కావచ్చు. ఈ విధంగా మనం కనీసం పైపైన చెయ్యగలిగినా, కాలక్రమేణా ఆ అంగీకారం, అంటే సమాధాన పడడం లోతు పొరల్లోకి చొచ్చుకుపోయి, మన స్థితినీ, భయాన్నీ, బాధనీ, నేరభావాన్నీ, తదితరాల్నీ అంగీకరింపగలిగేంతవరకూ సంభవిస్తూంటుంది. సంపూర్ణాంగీకారం అంటే బాధకీ, భయానికీ, నేరభావానికీ సంపూర్ణంగా లొంగి పోవడం అన్నమాట. అప్పుడు మనం మనం కాము; ఆత్మ నిర్మాణం (self structure) కనీసం ఆ విషయంలోనైనా, తాత్కాలికంగానైనా కరిగిపోతుంది; మనం శుద్ధ చైతన్య స్థితికి, లేదా శరీర చైతన్య స్థితికి తిరిగి చేరుకుంటాం. మరోమాటలో చెప్పాలంటే, ఆత్మ పొరలలోనించి చొచ్చుకు వెళ్ళితే, మనం మన గా ఉండడమంటే ఏదో మరో స్థితికి చేరడానికి ప్రయత్నించకుండా, కేవలం ఉండడమే నన్నమాట.